مـقالات ســایت
شناسايي نگاره هاي ورزشي در جام ارجان ،کرم ميرزايي
درآمد
ورزيدگي بدني ورزش در گذشته و حال زمينه سلامت جسماني و رواني بشر را به دنبال داشته و عاملي براي بهره گيري از زندگي بهتر و لذت از زندگي بوده است .
آنچه مسلم است مفاهيم و برداشت امروزه از ورزش و حرکات ورزشي ، با درک بشر باستاني از اين مفاهيم تفاوت کرده است . اما هدف مشترک ، همان تقويت قواي جسماني و نشاط روحي است . ورزش در گذشته جزء جدايي ناپذير زندگي بشري به شمار مي آمد . به طوري که با زندگي روزمره ، عجين و همراه بوده است . آنچه از يافته هاي بشر نخستين به دست آمده نشانگر آن است که ، انسان براي بقاء به بهره گيري از طبيعت پرداخته و در صورت نياز به مقابله با قهر طبيعت ، محتاج به انجام حرکات و رفتارهايي بوده است تا توانايي هاي خود را افزايش دهد . شکار حيوانات وحشي ، تيراندازي ، جابجايي ، کشاورزي ، نبردهاي تن به تن و ... نمونه هايي از کارهاي انسان اوليه است .
جشن ها و آيين هاي ملي و مذهبي که در زمان هاي آرامش ، مواقع پيروزي بر دشمن ، برگزاريمناسک مذهبي و براي رفع نياز برپا مي شدند ، هميشه با انجام حرکات نشاط آور و تفريحي افرادي همراه بود و کساني که ، بيشتر از ديگران به توانايي هاي جسمي و روحي خود پي برده بودند و با تقويت آن سعي در بهره برداري و اجراء آن ها مي کردند .
شايد آن ها بر اين باور بودند که، برگزاري رقابت هايي ميان افراد و علاقمندان تقويت قواي بدني ، ايجاد انگيزه برتري جويي ، والاطلبي ، حس قدرت و اعتماد به نفس و انتقال شادي و توانايي به ديگران مؤثر است .
نگاره هاي به دست آمده از آثار گوناگون ، گوياي اهميت برگزاري اين مراسم در ميان تمدن هاي پيشين است . نگاره هاي به جا مانده از دوران هاي گذشته ايران که نمونه هاي قديمي تر آن نقاشي هايي بر ديواره غارهاي باستاني ( دوشه ، هوميان و ميرملاس) در لرستان ، نگاره هاي صخره ي ، مهرها ، لوح ها ، نگاره هاي منقوش بر روي سفالينه هاي يافت شده مربوط به پيش از تاريخ در شوش ، سيلک ، شهر سوخته زابل ، شهداد و ... پويايي و تحرک انسان را به نمايش مي گذارند . همچنين در دوران هاي متاخرتر در برنزهاي يافت شده از لرستان ، حجاري هاي هخامنشيان ، نقاشي هاي به جا مانده از اشکانيان و نگاره هاي فراواني که بر روي آثار دوره ساسانيان در موزه ها ديده مي شود ، همه گوياي اين واقعيت هستند که ورزش و آمادگي بدني از موضوعات مهم زندگي بشري در دوران باستان است .
از يادگارهاي ارزنده به جامانده از فرهنگ بشري ، که گوشه تاريکي از زندگي گذشتگان را براي ما روشن مي سازد ، نگاره هاي جام ارّجان است . در اين مقاله تلاش شده است تا با بررسي و مطالعه بيشتر ، زمينه آشنايي با ارّجان را فراهم آورد .
پيشينه تاريخي ارّجان
اين منطقه در زمان حکومت ايلاميان از مراکز قدرت و با اهميت به شمار مي رفت ، به گونه اي که با يافتن آثار گوناگون و نيز آرامگاه منسوب به کيدين هوتران فرمانرواي عيلامي اين امر بيشتر آشکار شده است .
ارّجان Arrjanيا ارگان Arganشهر قديم فارس ، برحاشيه رود مارون نزديک شهر بهبهان واقع است . در زمان ساسانيان استان پارس به پنج کوره يا خره ( ناحيه ) بخش مي شد . کوره استخر ، اردشير خوره ، دارابگرد، بيشاپور و ارّجان ، کوره ارگان يا ارّجان سمت مغرب فارس يعني بهبهان تا گناوه را شامل مي شده است .
در هر حال نام ارّجان از شهر قديمي تري گرفته شده است . به قول جغرافي دانان اسلامي ارّجان تا پايان قرن هفتم قمري مرکز ايالتي به همين نام در غربي ترين ايالات پنجگانه فارس بوده است . و شهر ارّجان را شهري وسيع ، آباد و داراي بازارهاي عالي گفته اند . شهر در قرن هفتم مورد حملات و تاراج اسماعيليان واقع شد و سرانجام بدست آنان افتاد و ديگر رونق نگرفت و مردم آن به شهر مجاور يعني بهبهان كوچيدند .
در سال 1361 خورشيدي ، در هنگام خاک برداري از اين محل و در ده کيلو متري شمال بهبهان دخمه هايي پيدا شد که مربوط به آرامگاهي از تمدن عيلام بود . يافته هاي تازه و اشياء نفيس و گران بهايي که از داخل آن به دست آمد، شور و هيجاني در ميان محافل علمي به وجود آورد . باستان شناسان در اين آرامگاه به تابوت برنزي Uشکلي برخوردند ، که درون و بيرون آن اشياء مختلفي قرار داشت . اشيائي که علاوه بر اسکلت درون تابوت ، عبارت بودند از : يک حلقه طلايي ، نود و هشت دکمه طلايي ، يک خنجر ، تکه هاي پارچه و يک ميله نقره اي . ديگر يافته ها از بيرون تابوت بدست آمد و شامل : يک پايه برنزي ، يک چراغ برنزي ، يک تنگ نقره اي ، يک تنگ برنزي ، يک ساغر برنزي و ده ظرف استوانه اي شکل برنزي بود .
جام ارّجان
اندازه قطر دهانه اين جام بزرگ که به جام زندگي نيز معروف است . 5/43 سانتي متر و عمق آن 5/8 سانتي متر است . درون ظرف با ظرافت و استادي از نگاره هاي گوناگون منقوش شده است به طوري که تمام ظرف را دربرگرفته است .
بررسي و شناخت اين نگاره ها نياز به مطالعات وسيع در زمينه هاي مختلف دارد ، متاسفانه قسمتي از اين نقوش از بين رفته و پاک شده و نامشخص است و اين امر شناسايي بهتر نگاره ها و ارتباط آن ها به همديگر را دشوار مي کند . اما با تلاش کارشناسان بيشتر اين نگاره ها شناساسي شده اند .
تحليل نگاره هاي جام ارّجان
همان گونه که در تصوير (1) آمده ، نگاره هاي اين ظرف در پنج نوار و يک بخش مياني نقش شده است ، که هر نوار توسط زنجيره اي از نوار ديگر جدا شده است . پهناي نوارها از لبه ظرف به مرکز آن پيوسته کمتر مي شود . و در مرکز ظرف نقش کل 16 برگي ديده مي شود . نگاره هايي زنجيره اي نيز به صورت گيس بافت و قيطاني سه گانه درهم تابيده درميان نوارها نقش شده اند.
نگاره هاي نوار اول : اين نوار بيروني ترين نوار جام است که بيشترين نگاره ها در آن قرار دارند . به طور کلي اين نوار داراي دو صحنه است .
نگاره هاي صحنه يکم ؛ شامل :
- نگاره هاي طبيعي ، درختان ، صخره هاي پولکي شکل
- صحنه هاي ميهماني آئيني با نقش دوزن و دو مرد در طرفين ميز با دو کوزه بر روى آن .
- حالت نوشيدن احتمالي شاه از ساغر
- صحنه نوازندگان در پرتو نور خورشيد .
صحنه دوم :
تصوير مرد ، احتمالا ً شاه ، به همراه اسب و گل لوتوس در آن
ارابه دو اسب با دو سوار همراه دو حيوان
هفت مرد در حال حمل حيوانات گوناگون از جمله غزال ، شير ، قوچ ، بزکوهي و آهو
نوار دوم : اين نوار شامل دو صحنه اصلي است که در طرفين نقش قلعه اي قرار گرفته اند و هر دو صحنه به نيزاري ختم مي شوند. قلعه از يک برج اصلي به دروازه ورودي و چهار برج فرعي در طرفين آن تشکيل شده است . برج و بالاي قلعه با روزنه هاي محل پرتاب تير تزئين شده اند .
- درسمت راست قلعه ، صحنه اي که از نيزار و با نقش دوحيوان چهار پا ، احتمالاً اسب ، آغاز مي شود .
- مرد کمان دار با وسيله اي گرز مانند در پي ارابه اي حامل سه نفر
- به آب انداختن قايق
صحنه دوم :
صحنه به تخت نشستن قاضي ( مجلس قضاوت ؟)
تنبيه و گوشمالي اسراي دست بسته
صحنه نخلستان و جمع آوري خرما و حصير بافي
صحنه رقص و يا نوعي زورآزمايي دو مرد که هر يک با يک دست پاي خود را گرفته اند .
صحنه شکار و صيد پرندگان
نوار سوم: نقوش اين نوار که تماماً بيان کننده يک ماجرا مي باشند ، مراسم آوردن هدايا به حضور شاه را نشان مي دهد .
نوار چهارم : نقوش اين نوار عمدتاً چهار صحنه گوناگون را که در ارتباط با يکديگرند نشان مي دهد . ( تصوير 2)
به تخت نشستن پادشاه
ميهماني پادشاه
انجام حرکات ورزشي توسط 12 نفر
( بالانس زدن ، پل زدن و سه صحنه آکروباتيک )
صحنه نوازندگان در حال نواختن چنگ
صحنه پخت و پز خبازي
نوار پنجم : نگاره هاي اين نوار حرکت به سمت چپ شيرو گاو را به دنبال هم نشان مي دهد که در سرتاسر نوار تکرار شده اند .
بخش مياني جام با نگاره گل لوتوس با 16 برگ، آراسته شده است ( تصوير 3) .
نگاره هاي ورزشي جام ارّجان
شماري از اين نگاره ها به برگزاري مراسم هاي آييني و اجراي حرکات ورزشي اختصاص دارد . اين نگاره ها در نوار چهارم جام ارّجان قرار دارند . اکنون براي مطالعه بيشتر به آن ها اشاره مي شود . ( تصوير 4 )
تصوير (5) يک گروه ورزشي متشکل از سه نفر که دو نفر در حالي که شيي اي تخته مانند ( ريسمان) را در دست گرفته اند و نفر سوم در حال راه رفتن و انجام حرکات ورزشي بر روي آن است بديهي است انجام دادن اين حرکات نياز به حفظ تعادل ، تمرکز و قدرت بدني در سطح بالايي دارد .
در تصوير (6) اين نگاره نيز به صورت گروهي ( سه نفر) و ترکيبي اجرا مي شود ؛ يکي از افراد گروه پاهاي خود را بر روي دو تکه چوب گذاشته ( متصل کرده ) در حال راه رفتن است . به نظر مي رسد دو نفر ديگر در حفظ تعادل به او کمک مي کنند ، شايد هم بخشي از بازي گرفتن و يا دادن چوب ها به دست او باشد .
در تصوير (7 ) اين نگاره در نوار دوم جام نقش شده است و دو مرد را نشان مي دهد در حالي که ، هر يک از آن ها يکي از پاهاي خود را گرفته و با حالت لي لي با رقيب مقابل در حال زورآزمايي است . امروزه اين گونه مسابقات زورآزمايي درميان جوامع روستايي به اشکال گوناگون ديده مي شود . با توجه به نوع پوشاک به کار رفته در اين نگاره ، با آنچه درميان ورزشکاران ورزش هاي باستاني موسوم است . شباهت دارد . اين ورزش ترکيبي از قدرت بدني ، تمرکز ذهني و حفظ تعادل است . بديهي است که ، ورزشکاران براي برنده شدن بايد واجد اين ويژگي ها باشند .
تصوير (8) حالت مردي را نشان مي دهد که شيي اي را پرتاب مي کند . اين نگاره چگونگي پرتاب يک نيزه را نمايش مي دهد .
در تصوير (9) اين نگاره در نوار سوم جاي دارد و مردي را نشان مي دهد که افسار اسب را مي کشد . اين نگاره يادآور سنت پرورس اسب در هزاره اول پيش از ميلاد ، در ايران است و همچنان که مي دانيم ياري گر انسان در زندگي روزمره ، جنگ ها ، سوارکاري و ... است .
تصوير (10) به آب انداختن قايق را نشان مي دهد ، اين نگاره به طور ناقص به جا مانده است . ولي گروهي از افراد را نشان مي دهد در حالي که به همديگر کمک مي کنند تا قايقي را به آب اندازند .
تصوير (11) ، اين نگاره در اولين نوار جام ارّجان منقوش شده و تصوير يک ارابه با دو اسب را نشان مي دهد . ارابه رانان دو نفر هستند که يکي از آن ها سکان هدايت ارابه را بر عهده دارد و ديگري حيوانات شکار شده را نگه داشته است . اين نگاره شايد نشان دهند بخشي از يک مسابقه باشد که طي آن افراد ضمن شکار حيوانات بايد به سرعت خود را به خط پايان برسانند . بديهي است که اين رقابت هيجان انگيز دو نفره علاوه بر چيره دستي در شکار ، تيراندازي و تمرکز ، نياز به مهارت در ارابه راني دارد .
